Łacińskie początki
Wielkopostne nakazy i zwyczaje były wypełniane gorliwie, istniało wiele modlitw o Męce Pańskiej – choć głównie łacińskich. W połowie XVII wieku w Warszawie przy kościele Świętego Krzyża księża misjonarze założyli Bractwo Świętego Rocha. W Bractwie tym w okresie Wielkiego Postu organizowano trzyczęściowe misteria pasyjne w języku łacińskim, każda część poprzedzona była biczowaniem. Łacina nie była jednak przystępna i zrozumiała dla zwykłych ludzi, dlatego ułożono czysto polską pasję, która pobożnemu ludowi się spodobała. Po raz pierwszy Gorzkie Żale po polsku zaśpiewano w I niedzielę Wielkiego Postu w 1697 roku. Ich polską wersję przypisuje się ks. Wawrzyńcowi Stanisławowi Benikowi ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy. Pierwszy raz zostały wydane drukiem w lutym 1707 roku pod tytułem Snopek Miry z Ogrodu Gethsemańskiego albo żałosne Gorżkiej Męki Syna Bożego […] rozpamiętywanie. Modlitwa, odmawiana początkowo przez parafian warszawskiego kościoła pw. Świętego Krzyża, szybko zyskała popularność w całej Polsce i aprobatę Stolicy Apostolskiej. Nie masz bowiem kościoła, gdzie tylko język polski sięga, aby odprawiane nie było nabożeństwo Gorzkich Żali – tak głosi zapis ze stycznia 1848 roku, zamieszczony w księdze protokołów Bractwa św. Rocha w Warszawie.
Jak się odmawia?
Struktura nabożeństwa została ułożona na wzór dawnej jutrzni brewiarzowej. Gorzkie Żale zaczynają się od tzw. „pobudki” (zachęty), czyli wezwania do rozmyślania o Męce Pańskiej. Pierwsze jej słowa brzmią: Gorzkie żale, przybywajcie. Po pobudce następują trzy części samego rozmyślania o Męce Pańskiej. Każdą z nich poprzedza odczytanie tzw. intencji, czyli które szczegóły cierpienia Chrystusa w tej części będą rozważane i w jakiej intencji ofiarowane jest Bogu to rozmyślanie. Każda z głównych części składa się z trzech rozdziałów: Hymnu, Lamentu duszy nad cierpiącym Jezusem śpiewanego jak litania i Rozmowy duszy z żałosną Matką nad Synem swym bolejącą. Całość kończy antyfona Któryś za nas cierpiał rany.
Nieodłączny element Wielkiego Postu
Kilkusetletnia tradycja sprawiła także, że Gorzkie Żale odprawiane są przez cały czas Wielkiego Postu we wszystkich kościołach w Polsce zazwyczaj w niedzielę po południu, a uroczysta oprawa liturgiczna to również nieodłączna część nabożeństwa. Gorzkie Żale śpiewane są zawsze podczas adoracji Najświętszego Sakramentu. Na zakończenie wygłaszane są natomiast kazania pasyjne.
Gorzkie Żale dotarły także poza granice Polski – do Stanów Zjednoczonych, Brazylii, a nawet Chin. Dokonano też przekładów na wiele języków obcych, m.in. litewski (jeszcze w XVIII wieku), francuski, niemiecki i angielski.