Po raz pierwszy spotkałam się z nimi już dość dawno, bo jakieś piętnaście lat temu, w czasie rekolekcji Triduum Paschalnego w Rybniku-Chwałowicach. Byłam nieco zdumiona, widząc mężczyzn w albach rozdzielających Komunię św. Wówczas nie wiedziałam, że są to nadzwyczajni szafarze Komunii św. Dziś obecni są w wielu parafiach, w naszej także służą swoją obecnością.
O ile sprawowanie Najświętszej Ofiary należy do prezbiterów i biskupów, o tyle do udzielania Komunii św. mogą być wyznaczone także inne osoby. Budzi to wiele pytań, jest nawet dla wielu kontrowersyjne i „nie do przyjęcia”, jednak w historii Kościoła od początku byli oni obecni.
Początki w historii Kościoła
Dokumenty dotyczące szafarzy świeckich od momentu ustanowienia Eucharystii do czasów obecnych ulegały zmianom. Na samym początku tę funkcję pełnili tylko i wyłącznie biskupi i prezbiterzy, a więc ci, którzy sprawowali Mszę św. W II w. do udzielania Komunii św. dopuszczeni zostali diakoni, nieco później subdiakoni, akolici i wierni świeccy. Tak było do VIII w., bowiem od wieku IX poszczególne synody partykularne wprowadzały ograniczenia prawa wiernych do udzielania Eucharystii. Późniejsze czasy jeszcze bardziej ograniczyły udział świeckich w tym względzie. I tak było przez stulecia, aż do wieku XX. Tu nastąpił przełom, choć nie od razu do udzielania Komunii św. dopuszczono świeckich. Kodeks prawa kanonicznego z 1917 r. określał, że nadzwyczajnym szafarzem Komunii św. mógł być diakon za specjalnym pozwoleniem miejscowego ordynariusza lub proboszcza. Zgoda ta była udzielana jednak z ważnej przyczyny.
W czasie II wojny światowej panowały szczególne warunki. Zwłaszcza w obozach koncentracyjnych. Wówczas kapłani dawali Eucharystię wiernym świeckim, również kobietom, by zanosili ją więźniom, szczególnie tym skazanym na śmierć. Takie praktyki miały miejsce również w Polsce.
Postanowienia Soboru Watykańskiego II
Natomiast Sobór Watykański II bardzo mocno podkreślał, jak ważną rolę w Kościele pełnią świeccy. Wskazywał na fakt, że mają oni udział w potrójnej misji Chrystusa: królewskiej, prorockiej i kapłańskiej. Rola świeckiego we współczesnym Kościele musiała przyczynić się do zmian w przepisach odnoszących się do nadzwyczajnego szafarza Komunii św. W tej kwestii soborowa nauka szła w dwóch kierunkach: po pierwsze diakon został uznany za zwyczajnego szafarza tego sakramentu, po drugie poszerzono krąg nadzwyczajnych szafarzy Komunii.
30 kwietnia 1969 r. Kongregacja Sakramentów wydała instrukcję Fidei custos, której postanowieniem było, iż przełożeni Kościołów lokalnych, za zgodą Stolicy Apostolskiej, mogli wyznaczyć odpowiednie osoby do udzielania Komunii św. Oczywiście pod pewnymi warunkami, np. gdy nie było kapłana lub diakona albo też pod nieobecność kapłana z powodu choroby oraz gdy liczba wiernych przystępujących do tego sakramentu była tak wielka, że Msza św. znacząco by się przedłużała.
W ciągu wielu lat kształtowało się pojęcie nadzwyczajnego szafarza Komunii św. Wydano wiele dokumentów, które to regulowały. Jednym z nich jest także instrukcja tej samej Kongregacji Immensae caritatis wydana 29 stycznia 1973 r. Instrukcja ta postanawiała, że nadzwyczajnym szafarzem Komunii, poza akolitą, jest również odpowiednio przygotowana osoba wyznaczona wyraźnie do tej funkcji przez ordynariusza miejsca lub upoważnionego do tego kapłana. Do czasu tej instrukcji to Stolica Apostolska wyznaczała osoby do pełnienia tej posługi.
Również Jan Paweł II w Liście do wszystkich biskupów Kościoła o tajemnicy i kulcie Eucharystii z 24 lutego 1980 r. potwierdził możliwość czynnego udziału osób świeckich w Eucharystii jako nadzwyczajnych szafarzy Komunii św.
Wszystkie te zmiany i regulacje przyczyniły się do zredagowania nowej normy prawnej kodeksu prawa kanonicznego z 1983 r., która ostatecznie określiła przepisy dotyczące nadzwyczajnych szafarzy Komunii św.
Szafarze w Polsce
W związku ze zmianami w normach prawa powszechnego zmieniały się także przepisy w naszym kraju. Biskupi, uznając szczególny charakter duszpasterstwa w Polsce, nie zezwolili akolitom, jak i osobom świeckim, na udzielanie Komunii św., mimo iż prawo powszechne stanowiło inaczej. Potrzeba było czasu na przemiany prawa w Kościele polskim. Przyczyniły się temu prośby kierowane do biskupów, aby w szczególnych sytuacjach osoby świeckie mogły udzielać Komunii. I dopiero w roku 1990, podczas 240. Konferencji Plenarnej, biskupi polscy ustosunkowali się do próśb poszczególnych biskupów i kapłanów, aby określić warunki – zgodnie z kodeksem prawa kanonicznego – powoływania świeckich jako nadzwyczajnych szafarzy Komunii św.
Kto może zostać nadzwyczajnym szafarzem?
Konferencja Episkopatu Polski określiła wówczas warunki, jakie musi spełnić kandydat na nadzwyczajnego szafarza Komunii św. Otóż mógł nim zostać mężczyzna, w wieku 35-65 (obecnie granica wieku to 25 lat, a za zgodą biskupa można zostać podwyższona górna granica wieku). Powinien mieć ukończoną szkołę ponadgimnazjalną. Kandydat, a później szafarz, musi wyróżniać się pobożnością i cieszyć się dobrą opinią wśród duchownych i wiernych.
Kandydata na szafarza wybiera proboszcz parafii. Osoba wybrana uczęszcza na specjalny kurs, w czasie którego poznaje podstawowe informacje dotyczące Kościoła, liturgii oraz swojej posługi. Kurs kończy się złożeniem przyrzeczenia biskupowi, który powołuje szafarza na okres jednego roku w swojej diecezji. Po roku szafarz uczestniczy w rekolekcjach, po których jego misja może zostać przedłużona o kolejny rok. Musi również uczestniczyć w wielkopostnych i adwentowych dniach skupienia.